Rituelen wat zijn het?

Een ritueel is een samenspel van symbolen, symbolische handelingen en symbolische taal. Een kerkdienst is zo’n voorbeeld van een ritueel, waarin de wisselwerking van symbolen zichtbaar, tastbaar en hoorbaar is. Symbolen als een open geslagen kanselbijbel, waaruit niet gelezen wordt omdat de tekst niet te lezen is, maar die wel een betekenis heeft; lezenaar, paaskaars, doopvont, een merkwaardige tafel, het zijn allemaal symbolen die ergens naar verwijzen. Wanneer wij spreken over symboliseren dat ligt de nadruk op menselijk expressie en creativiteit. Maar bij onze omgang met de werkelijkheid beginnen wij niet telkens helemaal opnieuw. De mens is geen Robinson Crusoë op een onbewoond eiland, maar de mens leeft samen met anderen en hij kan terugvallen op de creativiteit van anderen. Ook vóór mij waren er mensen die zich door te symboliseren toegang tot de werkelijkheid hebben verschaft. Heel veel is al voorgegeven. Hoe creatief mijn symboliseren ook is, het maakt altijd deel uit van een groter geheel waarin ik mij voeg. Ik kan mij nooit onttrekken aan de generaties voor mij, het eigene van een ritueel is dat het voorgegeven is. Herhaling is wezenlijk voor rituelen.

Dat geldt voor het ‘ik-ga-slapen-ik-ben-moe-ritueel’ waarmee de kinderen naar bed worden gebracht en het geldt ook voor het ritueel van de liturgie, het is heel moelijk om daar iets aan te veranderen. Het is onmogelijk om elke avond voor het naar bed brengen van de kinderen een nieuw ritueel te bedenken en het werkt ook niet. Rituelen zijn er juist op gericht de voortgang van het leven mogelijk te maken daar waar het dreigt te stagneren. Rituelen zijn nodig ter wille van de continuïteit en de samenhang van het bestaan. Zelfs waar mensen zich willen bevrijden van rituelen, ontstaan al spoedig andere latente, maar vaste patronen van handelen. De mens kan nu eenmaal niet zonder een soort ‘ordinarium’. Het spanningsveld bestaat daar waar het ‘ordinarium’ niet meer als een zinvol ritueel wordt herkend. Als de woorden van het gebedje voor het slapen gaan van de kinderen zo ouderwets zijn dat ze niet meer te begrijpen zijn, of als de tekst van enkele liederen uit het liedboek onverstaanbaar worden en geen betekening meer oproepen. Herhaling is essentieel voor een ritueel, maar een ritueel moet ook meegroeien.

Functies van rituelen.

Rituelen hebben een soort ontlastende functie, zij ontslaan ons ervan alles telkens opnieuw te moeten uitvinden en steeds weer met anderen te moeten overleggen. Dankzij rituelen hoeft niet telkens weer in iedere nieuwe situatie of levensmoeilijkheid opnieuw een weg gezocht worden. Een ritueel biedt een zekere bescherming en kanalisering van het meest persoonlijke en intieme van een mens. Door een ritueel kunnen de hevige emoties die met een crisissituatie ontstaan enigszins worden gekanaliseerd. Bij de dood van een ander vangt een ritueel de leegte op en voorkomt het een blinde en ongerichte explosie van gevoelens. Een ritueel maakt niet immuun voor angst, verdriet en vertwijfeling, het onbedrukt het bestaande conflict niet en leidt de emoties niet af, wat het ritueel doet is de emoties structureren.

Op een of andere manier dragen rituelen altijd het verleden met zich mee, waaruit ze komen. Rituelen zijn er al, ze gaan aan ons vooraf. Ze hebben iets van de vertrouwdheid van het ouderlijk huis en van de kerk der eeuwen. Ook in nieuwe rituelen weerspiegelt zich het verleden. Rituelen in therapeutische of pastorale situaties hebben vaak iets weg van vroegere kerkdiensten, met vele kaarsen, bloemen. Rituelen bemiddelen het verleden, ze herinneren ons op geheel eigen wijze aan onze herkomst en geven ons op basis daarvan vertrouwen in de toekomst. Zo waarborgen rituelen onze continuïteit met het verleden. Het goed voorbeeld hiervan is de jaarlijkse rijtoer met de gouden koets en het voorlezen van de troonrede op Prinsjesdag, het gebeuren is helemaal niet functioneel, maar toch werkt het als ritueel, omdat het een verbinding legt tussen verleden en heden.

Wat in het ritueel wordt gesymboliseerd, verwijst naar een diepere werkelijkheid. Een ritueel is als een venster waardoor je onvermoede perspectieven waarneemt en waardoor iets van een andere werkelijkheid in het leven binnendringt. En die andere werkelijkheid kan gaan werken als een ethisch appel. Het symbool van het Rijk Gods kan ons aanzetten om te werken aan een menswaardige samenleving. Zo heeft het ritueel ook zeker een ethische functie.

Het merkwaardige is dat hoewel rituelen voorgegeven zijn zij toch tegelijkertijd ook expressie zijn van onszelf en dat is een wezenlijk belang. Wanneer wij niets van onszelf in een ritueel terugvinden, dan zou het ritueel buiten onszelf blijven en onwerkzaam zijn. Het ritueel helpt ons om onze belevingen te uiten en zo zelf te ervaren. In die zin hebben wij het ritueel nodig. Als wij onze belevingen alleen maar in ons innerlijk bewaren, blijven we opgesloten in onszelf. Het ritueel helpt ons om belevingen ook tot werkelijke belevingen te maken.

Tenslotte hebben rituelen een verdichtende- en een sociale functie. Het ritueel verdicht de werkelijkheid, even wordt een accent gelegd, een stap gezet, even stilstaan bij. En als we even stilstaan bij b.v. de geboorte van een kind, dan worden daarin ook anderen betrokken. Het ritueel wekt gezamenlijkheid, rituelen hebben een sociale functie. De gemeenschap heeft rituelen nodig, zonder een ritueel valt zij uiteen. En die sociale functie van een ritueel reikt verder dan het hier en nu, want juist om het herhalingsmoment zo wezenlijk is voor het ritueel, brengt een ritueel ons ook in contact met de generaties voor ons. Wie b.v. belijdenis doet staat daar niet alleen, maar ook in een lange traditie van mensen die zijn opgestaan en zich hebben uitgesproken.

Wanneer je op zoek bent naar een abstracte, maar valide, beschrijving van de essentie van een ritueel dan kom je eerder op de stelling dat het ritueel de overgang van de ene toestand (fysiek, lichamelijk, geestelijk of sociaal) naar de andere vergezelt of bewerkstelligt. De overgang van ziekte naar gezondheid is er zo een, een andere is de overgang van de ongehuwde naar de gehuwde staat, weer anderen zijn de overgang van jongeling naar volwassene, van winter naar lente, van bewustzijn naar verlicht bewustzijn, van gezel naar meester, van leven naar dood, van de gewone realiteit naar een niet-gewone, enzovoort.